روسیه به دنبال غلبه بر قطب شمال
ن همه نگرانی‌ها برای کشورهایی مانند ایران می‌تواند حتی دوچندان هم باشد: برخی مدل‌های اقلیمی نشان می‌دهند که طی دهه‌های آینده، ناحیه‌ای در نزدیکی خط استوا، اساسا برای انسان غیرقابل زیست خواهد شد و نگران کننده‌تر آنکه این ناحیه، برخی شهرهای ایران را هم در بر می‌گیرد: اهواز، آبادان و بندر ماهشهر، که این آخری در سال‌های اخیر، بارها در میان گرم‌ترین شهرهای جهان هم حضور داشته است.
سیر تغییرات اقیلمی شتاب گرفته و با سرعت، حوادثی گوناگون در این سو و آن سویِ جهان پدید می‌آورد: از سیلابی که چند ماه پیش بخش‌های بزرگی از اروپا را در بر گرفت تا خشکسالی عمیقی که کشاورزان و شهروندان اصفهانی را به کف زاینده‌رود کشانده، همه و همه به نحوی به تغییرات اقیلمی بر می‌گردند.
با این همه نگرانی‌ها برای کشورهایی مانند ایران می‌تواند حتی دوچندان هم باشد: برخی مدل‌های اقلیمی نشان می‌دهند که طی دهه‌های آینده، ناحیه‌ای در نزدیکی خط استوا، اساسا برای انسان غیرقابل زیست خواهد شد و نگران کننده‌تر آنکه این ناحیه، برخی شهرهای ایران را هم در بر می‌گیرد: اهواز، آبادان و بندر ماهشهر، که این آخری در سال‌های اخیر، بارها در میان گرم‌ترین شهرهای جهان هم حضور داشته است.
دود تغییرات اقلیمی در چشم مامورِ سابقِ KGB
با این همه، کشورهای دیگر، به ویژه آنهایی که در نیمکره شمالی کره‌زمین قرار دارند نیز از این تغییرات آسیب خواهند دید و این آسیب‌ها، در پاره‌ای موارد، آسیب‌های امنیتی و نظامی هم هستند. جالب توجه‌ترین نمونه، آب‌شدن صفحات یخ‌های قطبی در قطب شمال است که به باور برخی کارشناسان، به زودی موجب بروز یک خلاء امنیتی برای روسیه خواهد شد. اما چگونه؟
صفحات یخ در اقیانوس منجمد شمالی که در تابستان‌ها از حجم آنها کاسته می‌شود و در زمستان‌ها به شکل یک توده یخ یکپارچه در می‌آیند، از سال ۱۹۸۰ میلادی به این سو و در فصول گرما، حدود ۳۰ درصد کوچک‌تر از میانگین تاریخی خود شده‌اند و تا سال ۲۰۵۰ میلادی، ممکن است این اقیانوس در تابستان‌ها تقریبا بدون یخ باشد.
«تیم مارشال»، نویسنده کتاب «در اسارت جغرافیا» (با ترجمه مرجان رضایی و منتشر شده توسط «نشر مرکز») می‌نویسد: «نداشتن بندری در آب‌های گرم با امکان دسترسی به اقیانوس‌ها، همواره نقطه‌ضعف روسیه بوده است. روسیه به لحاظ جغرافیایی دچار کاستی است و تنها به یُمن داشتن نفت و گاز است که بسیار ضعیف‌تر از اینها نیست.»
این برای روسیه خبر بسیار بدی خواهد بود. بخش بزرگی از مرزهای شمالی روسیه که در قطب کره‌زمین قرار دارند، با قطعات بزرگ یخ پوشیده شده‌اند و این به معنای یک محافظ طبیعی در مقابل هجوم و لشگرکشی نظامی است، موضوعی که حتی در قرن بیست‌ویکم هم هنوز موضوعیت دارد.
پوتین می‌خواهد با تسلط بر قطب شمال، قدرت نظامی این کشور در مقابل ناتو را افزایش بدهد.
حالا اما با چشم‌انداز ذوب‌شدن یخ‌ها، این آب‌ها قابل کشتیرانی شده‌اند و این یعنی به غیر از خودِ روس‌ها، نیروهای ناتو هم ممکن است از آنها استفاده کنند و نقطه ضعفی برای روسیه به وجود بیاورند. درست مثل اینکه رشته کوه‌های هیمالیا که میانِ دو رقیب آسیایی، یعنی هند و چین، کشیده شده‌اند، ناگهان ناپدید شوند و یک خلاء امنیتیِ جغرافیایی پدید بیاید.
روسیه و رویای رسیدن به آب‌های گرم
اما چرا این موضوع باید برای روسیه تا این حد مهم باشد؟ واقعیت این است که روس‌ها در تمام طول تاریخ خود (از زمانی که دولت-ملتی با هویت «روس» پدید آمده) همواره در رویای دسترسی به بنادری با آب‌هایِ گرم بوده‌اند.
برای ما ایرانی‌ها، این موضوع یادآور درگیری‌هایی تاریخی است: روس‌ها اگر می‌توانستند به آب‌های خلیج فارس برسند، چه از طریق ایران و چه از طریق خاکِ جایی که امروز عراق نامیده می‌شود، تاریخ‌شان عوض می‌شد.
آب‌های منجمد قطب شمال، با تغییرات اقلیمی بیش از همیشه قابل کشتیرانی شده‌اند.
این را هم باید دید که قرارداد ۱۹۰۷ میلادی میان روسیه و بریتانیا، در واقع تمهیدی بود از سوی بریتانیایی‌ها برای آنکه سهمی از نفوذ در نیمه شمالی ایران به روس‌ها بدهند تا در عوض دسترسی به خلیج فارس، همچنان در انحصار بریتانیا باقی بماند.
ظاهرا، بعد از مرز کره شمالی/ کره جنوبی و آلمان شرقی/ آلمان غربی، باز هم نقطه‌ای در کره زمین پیدا شده که روس و آمریکایی‌ها برای جلوگیری از بروز یک جنگ واقعی، در دو سوی آن صف‌آرایی کرده‌اند و این، به دلیل تغییرات اقلیمی بوده است.
«تیم مارشال»، نویسنده کتاب «در اسارت جغرافیا» (با ترجمه مرجان رضایی و منتشر شده توسط «نشر مرکز») می‌نویسد: «نداشتن بندری در آب‌های گرم با امکان دسترسی به اقیانوس‌ها، همواره نقطه‌ضعف روسیه بوده است. روسیه به لحاظ جغرافیایی دچار کاستی است و تنها به یُمن داشتن نفت و گاز است که بسیار ضعیف‌تر از اینها نیست.»
او ادامه می‌دهد: «پتر کبیر [تزار روسیه که این کشور را به قدرتی در سطح اروپا تبدیل کرد] در سال ۱۷۲۵ میلادی در وصیت‌نامه خود به بازماندگانش توصیه کرد: «تا جای ممکن به قسطنطنیه (استانبول) و هند نزدیک شوید. هر کس بر آنجا حاکم شود، حاکم واقعی جهان خواهد بود. بنابراین، پیوسته جنگ به راه بیندازید، نه تنها در ترکیه، بلکه در ایران هم…تا خلیج فارس نفوذ کنید، تا هند پیش بروید.»
پوتین در محاصره دشمنان
«سواستوپول» (Sevastopol)، واقع در جنوب شبه‌جزیره کریمه، در واقع تنها بندر آب‌گرمی است که روسیه به آن راه دارد، اما دسترسی از دریای سیاه به دریای مدیترانه، مطابق معاهده «مونترو» در سال ۱۹۳۶ میلادی محدود شده و بر اساس این معاهده، اختیار تنگه بسفر به ترکیه سپرده شده که عضو ناتو هم هست. بنابراین، این بندر در هنگام یک جنگ احتمالی، به کار روس‌ها نمی‌آید.
از آن سو، پوتین موفق شده در بندر طرطوس در سوریه، یک ناوگان نظامی مستقر کند و این یکی از دلایل حمایت او از تداوم حکمرانی بشار اسد در سوریه در تمام طول این سال‌ها هم بوده است. اما باز هم اگر جنگی رخ بدهد، بعید است این بندر کوچک و اندک نیروهای روسی که در آن مستقر هستند، بتوانند در جایی که در محاصره کشورهای عضو ناتو است، کاری از پیش ببرند.
بنابراین، روشن است که چرا ولادیمیر پوتین، به دنبال این است که ابتکار عمل در قطب شمال را در دست خود بگیرد. همین چند ماه پیش، نیروی دریایی روسیه به طور همزمان سه زیردریایی را منطقه قطب شمال اعزام کرد و از آنها با هواپیمای بدون سرنشین فیلمبرداری کرده و فیلم را به صورت آنلاین منتشر کرد. همزمان، آمریکایی‌ها هم گشت‌زنی با ناوهای خود در این منطقه را آغاز کرده‌اند و به تازگی، یک زیردریایی آمریکایی، وارد «ترومسو» در نروژ شده است.
نیروهای نظامی روسیه به دنبال ایجاد پایگاه‌های نظامی در قطب شمال هستند.
«هالی الیات» (Holly Ellyatt) تحلیل‌گر سایت CNBC در مقاله‌ای در سال ۲۰۱۹ در این مورد نوشته بود: «روسیه در حال بسط سیطره خود بر آب‌های اقیانوس منجمد شمالی است، در حالی که در حاشیه این نواحی، تنها ۲ میلیون نفر روس زندگی می‌کنند.»
این در حالی است که اندیشکده‌های تخصصی در حوزه مطالعات قطب شمال (همچون اندیکشده «موسسه شمالگان» (The Arctic Institute) وابسته به دولت نروژ) هم مدت‌ها است که فعالیت‌های روسیه در راستای تسلط بر قطب شمال را زیر نظر دارند. (از جمله به این مقاله نگاه کنید.)
ظاهرا، بعد از مرز کره شمالی/ کره جنوبی و آلمان شرقی/ آلمان غربی، باز هم نقطه‌ای در کره زمین پیدا شده که روس و آمریکایی‌ها برای جلوگیری از بروز یک جنگ واقعی، در دو سوی آن صف‌آرایی کرده‌اند و این، به دلیل تغییرات اقلیمی بوده است.
